Toksyczność olejków eterycznych

Olejki eteryczne to nic innego jak wydzieliny roślinne, które znajdują się w tworach tkanki wydzielniczej, takich jak włoski gruczołowe, komórki, przewody czy zbiorniki olejkowe. Olejki mają płynną konsystencję i wyróżniają się charakterystycznym, na ogół przyjemnym zapachem.

Ich aktywność terapeutyczna jest uwarunkowana obecnością różnych związków chemicznych, do których należą przede wszystkim terpeny i pochodne fenylopropanu. Olejki eteryczne występują najczęściej w roślinach z rodzin Lamiaceae, Apiaceae,Asteraceae, Lauraceae, Myrtaceae, Rutaceae i Pinaceae. Otrzymywane są w wyniku destylacji parą wodną, ekstrakcji niskowrzącymi rozpuszczalnikami lub metodą wytłaczania na zimno z surowców.

Olejki eteryczne są bardzo powszechnie stosowane w lecznictwie. Działanie zarówno olejków eterycznych, jak i ich składników oraz całych surowców olejkowych jest wielokierunkowe. Szereg olejków eterycznych działa antyseptycznie (np. olejek kajeputowy, miętowy i cynamonowy), przeciwzapalnie (np. olejek rumiankowy i krwawnikowy) czy rozkurczająco na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego (np. olejek lawendowy, koprowy i anyżowy).

Wiele olejków wpływa także korzystnie na układ pokarmowy poprzez stymulowanie wydzielania soku żółciowego (np. olejek jałowcowy, miętowy, krwawnikowy) lub soków trawiennych (np. olejek rozmarynowy). Ponadto mogą działać moczopędnie, wykrztuśnie, uspokajająco, a nawet przeciwpasożytniczo. Stosowane zewnętrznie mogą także pomagać w schorzeniach reumatycznych i nerwobólach. Często są również wykorzystywane do poprawiania smaku i aromatu preparatów leczniczych i artykułów spożywczych.

Niestety olejki eteryczne mogą mieć także szkodliwy wpływ na nasze zdrowie. Przyczyną toksyczności, dokładnie nefro- i neurotoksyczności, może być na przykład obecny w niektórych olejkach tujon. Związek ten występuje między innymi w olejkach z ziela piołunu i liści szałwii lekarskiej. Dlatego w przypadku stosowania do wewnątrz tych olejków bardzo ważne jest nie przekraczanie zalecanych dawek. Jednak nie tylko tujon jest odpowiedzialny za toksyczność niektórych olejków eterycznych…

OLEJEK ANYŻOWY otrzymywany jest w wyniku destylacji parą wodną owoców biedrzeńca anyżu. Swoją aktywność zawdzięcza obecności m.in. trans-anetolu, jego izomeru – metylochawikolu i aldehydu anyżowego. Surowiec ten stosowany jest w nieżytach układu oddechowego i dolegliwościach trawiennych. Niewłaściwie przechowywany może stanowić zagrożenie dla zdrowia. W wyniku złych warunków przechowywania, np. długotrwałego narażenia na działanie światła w olejku pojawiają się pochodne anetolu (dianetol, cis-anetol, fotoanetol), które wykazują aktywność estrogenną i hepatotoksyczną.

Zwiększa się także zawartość produktów utleniania anetolu – aldehydu i kwasu anyżowego, które również działają toksycznie. Dobroczynne właściwości olejku anyżowego są mimo wszystko wykorzystywane w farmacji, gdyż świeżo destylowany i odpowiednio przechowywany olejek zawiera niewiele związków toksycznych. Nie powinien być jednak stosowany w ostrych stanach zapalnych żołądka i jelit i chorobie wrzodowej, gdyż może podrażniać błonę śluzową przewodu pokarmowego. Ze względu na zdolność do rozszerzania naczyń włosowatych należy go także unikać w przypadku krwawień wewnętrznych.

Zobacz również:

OLEJEK CYNAMONOWY uzyskiwany jest poprzez destylację z parą wodną kory cynamonowca, najczęściej cynamonowca cejlońskiego. Wykorzystywany jest przede wszystkim jako przyprawa i środek aromatyzujący. Bywa jednak także stosowany w maściach i balsamach (jako środek przeciwbólowy), zestawach do inhalacji oraz w płynach antyseptycznych (np. Amol, Aromatol). Używany zewnętrznie może być przyczyną miejscowych podrażnień skóry i błon śluzowych. Jest także częstym, alergenem. Nie powinien być stosowany u dzieci poniżej 12 roku życia, szczególnie w preparatach do inhalacji.

OLEJEK CYTRYNOWY otrzymuje się poprzez mechaniczne wytłaczanie świeżej skórki owoców cytryny zwyczajnej. W swoim składzie zawiera przede wszystkim terpeny (głównie (+)-limonen). Znany przede wszystkim ze swoich antyseptycznych właściwości może powodować kontaktowe reakcje alergiczne. Ze względu na obecność kumaryn może takżedziałać fotosensybilizująco (uczulająco na światło). Nie powinien byćzatem stosowany bezpośrednio przed ekspozycją na promienie słoneczne. Ponadto olejek cytrynowy charakteryzuje się krótkim okresem ważności, a po jego przekroczeniu stosowany do wewnątrz może działać nefrotoksycznie.

OLEJEK EUKALIPTUSOWY uzyskiwany jest ze świeżych liści lub wierzchołków gałęzi eukaliptusa, najczęściej eukaliptusa gałkowego. Jego głównymi składnikami są eukaliptol i p-cymen. Stosowany jest doustnie jako środek wykrztuśny i antyseptyczny. Może wówczas przyczynić się do wystąpienia nudności, wymiotów lub biegunek. Natomiast wykorzystywany miejscowo m.in. w stanach zapalnych skóry, bólach reumatycznych i artretycznych może powodować alergie kontaktowe. Poprzez pobudzanie enzymów wątrobowych olejek eukaliptusowy może również wpływać na metabolizm leków, a w konsekwencji osłabiać lub skracać ich działanie. Nie powinien być stosowany u niemowląt i małych dzieci w obrębie twarzy, szczególnie nosa. Jego podawanie należy również ograniczyć w przypadku stanów zapalnych przewodu pokarmowego i chorobach wątroby.

OLEJEK GORCZYCZNY otrzymywany jest z dojrzałych nasion gorczycy czarnej. Ze względu na znaczną nietrwałość musi być przechowywany w niskiej temperaturze, chroniony przed dostępem światła i powietrza. Obecny w olejku izosiarkocyjanian allilu drażni skórę i powoduje jej miejscowe przekrwienie. Dzięki tej aktywności wspomaga on leczenie bólów reumatycznych i nerwobólów. Do wewnątrz stosowany jest rzadko ze względu na silną nefrotoksyczność i przekrwienie macicy, które wywołuje.

OLEJEK HYZOPOWY zawarty jest w zielu hyzopu lekarskiego, w postaci którego jest najczęściej stosowany. Olejek eteryczny otrzymywany jest stosunkowo rzadko, poprzez destylację z parą wodną. Wykorzystywany jest głównie do aromatyzowania win i likierów. Spożywanie samego olejku wiąże się z silną neurotoksycznością. Odnotowane zostały przypadki zatrucia po spożyciu już 10. kropli olejku, a w przypadku 6-letniego chłopca do zatrucia doszło po 2-3 kroplach. Zatrucie objawia się silnymi skurczami klonicznymi i kloniczno-tonicznymi. Z tego powodu olejek hyzopowy może być stosowany jedynie w niewielkich ilościach (do 5%) w mieszankach ziołowych.

OLEJEK KOPROWY otrzymywany jest przez destylację z parą wodną dojrzałych owoców kopru włoskiego. Wykorzystywany jest w przypadku dolegliwości trawiennych, wzdęć oraz jako środek wykrztuśny. Często poprawia smak złożonych preparatów leczniczych. Swoje działanie zawdzięcza głównie obecności pochodnych fenylopropanu: trans-anetolu, fenchonu i metylochawikolu. Do celów leczniczych zawartość metylochawikolu nie może przekraczać 5%. Należy także nie przyjmować olejku w dawcewiększej niż 0,1-0,6 g na dobę, gdyż jej przekroczenie może powodować odurzenia, drgawki i przekrwienie narządów wewnętrznych. Niekiedy może wywoływać reakcje uczuleniowe skóry i dróg oddechowych. Olejek koprowy nie powinien być stosowany u kobiet w ciąży, a w przypadku terapii dłuższych niż kilka tygodni jego używanie powinno być skonsultowane z lekarzem.

OLEJEK MIĘTY PIEPRZOWEJ uzyskiwany jest w wyniku destylacji parą wodną świeżego lub rzadziej, wysuszonego ziela mięty pieprzowej. W swoim składzie zawiera głównie monoterpeny, m.in. (-)-mentol i (-)-menton. Działa spazmolitycznie, uspokajająco i antyseptycznie. Olejku miętowego nie należy stosować na skórę dzieci do 2 roku życia, szczególnie w okolicy nosa i ust. Może bowiem spowodować zagrażający życiu dziecka bezdech z równoczesnym zamknięciem głośni. W przypadku kamicy żółciowej jego stosowanie powinno być skonsultowane z lekarzem.

OLEJEK MUSZKATOŁOWY otrzymywany jest z nasion muszkatołowca. Działa antyseptycznie, pobudza trawienie i apetyt. Stosowany głównie w przemyśle spożywczym. W dużej ilości wykazuje działanie halucynogenne, z powodu obecności mirytycyny. Duże dawki mogą być również rakotwórcze, ze względu na zawarty w olejku safrol.

OLEJEK TATARAKOWY obecny w kłączach tataraku zwyczajnego, uzyskiwany jest przez destylację parą wodną surowca. Składnikami olejku są m.in. monoterpeny, fenylopropanoidy (α- i β-azaron) i nadające gorzki smak seskwiterpenowe diketony. Olejek tatarakowy poprawia czynność przewodu pokarmowego, działa antyseptycznie i łagodzi bóle gośćcowe. Jego stosowanie do wewnątrz zostało ograniczone ze względu na obecność β-azaronu, który ma właściwości kancerogenne i mutagenne. W Polsce dopuszczone są do obrotu wyciągi z diploidalnych odmian tataraku, które nie zawierają β-azaronu oraz preparaty z triploidalnych odmian, o ile ilość tego składnika w ich składzie jest niewielka.

Źródła:
• Lamer-Zarawska E., Kowal-Gierczak B., Niedworok J. (red.): Fitoterapia i leki roślinne. PZWL, Warszawa 2007,
• Matławska I. (red.): Farmakognozja. AM Poznań 2008

Autor: Marta Grochowska