Witamina D - pokarmowy czynnik przeciwkrzywiczy

Witamina D została odkryta przez Mennanby`ego, który wykazał, że tran zapobiega krzywicy. Dziś witamina D to grupa rozpuszczalnych w tłuszczach związków, do których zaliczana jest: witamina D1 (mieszanina związków), D2 (kalcyferol, ergokalcyferol), D3 (cholekalcyferol), D4 (dihydrokalcyferol), D5, D6, D7.

Najistotniejsze z uwagi na aktywność biologiczną są witaminy D2 i D3. Pozostałe związki zaliczane są do grupy witamin D jedynie ze względu na budowę chemiczną. Cholekalcyferol i kalcyferol wykazują podobne działanie, z tym że witamina D3 działa nieco szybciej. Niekiedy witamina D zaliczana jest do hormonów, gdyż jest ona głównie związkiem endogennym, a podawana w nadmiernych ilościach okazuje się być toksyczna.

Działanie

Aktywność biologiczna witaminy D związana jest przede wszystkim z jej wpływem na gospodarkę wapniowo-fosforanową organizmu. Reguluje ona stężenie wapnia we krwi – warunkuje jego transport, zwiększa wchłanianie jonów wapniowych w jelitach i nerkach, ułatwia także mineralizację kości. Pośrednio wpływa również na wchłanianie fosforanów oraz sprzyja przemianie fosforu organicznego w nieorganiczny. Pobudza także przemianę materii poprzez oddziaływanie na gruczoł tarczowy oraz zapobiega przerostowi gruczołów przytarczycznych. Działanie witaminy D jest też ściśle związane z parathormonem i kalcytoniną.

Źródła

Witamina D, a dokładnie prowitamina D3 (7-dehydrocholesterol) jest syntezowana w organizmie z cholesterolu. W skórze w wyniku napromieniowania ulega ona przekształceniu w cholekalcyferol, z którym pozostaje w równowadze. W naszym klimacie proces ten zaspokaja ok. 20-80% zapotrzebowania organizmu. Dlatego ważne jest dostarczanie odpowiednich ilości witaminy D i jej prekursorów wraz z pożywieniem. Bogatym jej źródłem jest nie tylko tran, ale także mięso ryb (głównie morskich), grzyby, mleko i jego przetwory oraz żółtko jaj. Ergokalcyferol występuje również w roślinach. Wiele produktów spożywczych jest także dodatkowo wzbogacanych w witaminę D, np. niektóre margaryny.

Zapotrzebowanie

Zapotrzebowanie na witaminę D zależy od wielu czynników. Duże znaczenie mają warunki klimatyczne, gdyż mogą one sprzyjać bądź utrudniać powstawanie witamin w skórze na skutek napromieniowania. Nie bez znaczenia jest także wiek, stan zdrowia, tryb życia oraz zawartość wapnia i fosforu w diecie.

Ze względu na fakt, iż ilość witaminy syntetyzowana w skórze w czasie normalnego trybu życia i dostarczana wraz z pokarmem w przeciętnej diecie powinna zaspokajać dzienne zapotrzebowanie dorosłej osoby, brak konkretnych norm. Wartości zapotrzebowania na witaminę D są jednak ustalone dla dzieci. Niemowlęta powinny przyjmować 25 µg/ dobę, a dzieci w wieku od 1 r.ż. do 9 lat – 15 25 µg/ dobę.

Zobacz również:

Aktywność biologiczna witaminy D wyrażana jest w jednostkach międzynarodowych: 1 j.m. odpowiada 0,025 µg cholekalcyferolu.

Hipowitaminoza

Hipowitaminoza D występuje najczęściej u dzieci, szczególnie w pierwszych 3 latach życia. Powoduje uwalnianie soli wapniowych z kości, czego efektem jest powstanie krzywicy. Objawia się ona opóźnionym wzrostem, deformacją kości kończyn, miednicy i klatki piersiowej (tzw. bruzda Harrisona). Występują zgrubienia w obrębie żeber na granicy kostno-chrzęstnej, zniekształcenia nasad kości oraz tzw. kwadratowa czaszka.

Następuje także przerost chrząstki w wyniku zaburzeń jej wapnienia. Niedobór u dzieci powoduje ponadto bezsenność, zaburzenia ząbkowania oraz zwiększoną zapadalność na nieżyty dróg oddechowych. U dorosłych hipowitaminoza D przyczynia się do powstania osteomalacji (rozmiękczenia kości) oraz osteoporozy (zrzeszotnienia, porowatości i kruchości układu kostnego). Zawartość wapnia we krwi ulega zmniejszeniu, a jego wydalanie z kałem się zwiększa.

Hiperwitaminoza (nadmiar witaminy D)

Przedawkowanie witaminy D może powodować zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego (nudności, bóle brzucha, wymioty), bóle głowy oraz osłabienie apetytu. Przyczynia się do uwalniania wapnia z kości (odwapnienia) oraz zwiększenia jego stężenia we krwi i wydalania z moczem. Nadmiar wapnia odkłada się w nerkach, płucach, mięśniach (także mięśniu sercowym), skórze, ścianach żołądka, jelit i naczyń krwionośnych. Może wystąpić również wapniowe zwyrodnienie rogówki.

Pojawiają się też bóle stawów oraz osłabienie mięśni. Za prowadzące do hiperkalcemii uznaje się przyjmowanie przez kilka miesięcy dawek dobowych wynoszących 25-75 µg/kg m.c. u dorosłych. U niemowląt hiperkalcemię może spowodować przyjęcie dawki 75-100 µg/kg m.c. w ciągu doby.
Prawdopodobnie przyjmowanie dużych ilości witaminy D zwiększa także ryzyko rozwoju miażdżycy. Objawy hiperwitaminozy są odwracalne, jednak w przypadku braku interwencji możliwe jest zejście śmiertelne, na skutek niewydolności nerek.

Preparaty witaminowe

Witamina D stosowana jest przede wszystkim w preparatach doustnych (kapsułki, tabletki), gdyż dobrze wchłania się z przewodu pokarmowego. Niekiedy istnieje jednak konieczność podania w postaci iniekcji domięśniowych. Cholekalcyferol zawarty w produktach leczniczych może pochodzić z tranu lub być otrzymywany syntetycznie. Stosowany jest zamiennie do ergokalcyferolu. Wskazaniem do stosowania preparatów witaminy D jest nie tylko krzywica, ale również osteomalacja, tężyczka (niedoczynność gruczołów przytarczycznych) oraz niektóre choroby dermatologiczne. Korzystne jest także ich podawanie w przypadkach kretynizmu, tyreotoksykozy, niewydolności wątroby, złamania kości i zapalenia stawów.

Duże dawki witaminy D nie powinny być podawane kobietom ciąży, szczególnie w I trymestrze, gdyż mogą przyczynić się do opóźnienia umysłowego dziecka. Preparaty cholekalcyferolu mogą także dawać interakcje z innymi przyjmowanymi równocześnie lekami. Stosowana w padaczce fenytoina zaburza metabolizm witamin z grupy D, poprzez pobudzanie enzymów mikrosomalnych wątroby biorących udział w utlenianiu witaminy. Może to prowadzić do hipokalcemii, a nawet osteomalacji i krzywicy.

Aktywność witaminy D mogą także osłabić barbiturany, bifosfoniany czy kalcytonina. Witamina D z kolei potęguje działanie glikozydów nasercowych. Stosowana jednocześnie z tiazydowymi lekami moczopędnymi zwiększa ryzyko hiperkalcemii. Natomiast leki wiążące kwasy żółciowe (kolestryramina, kolestypol) mogą zmniejszać wchłanianie witaminy z przewodu pokarmowego.

Źródła:
Gertig H., Przysławski J.: Bromatologia. Zarys nauki o żywności i żywieniu. PZWL, Warszawa 2007,
Janiec W.: Farmakodynamika. Podręcznik dla studentów farmacji. PZWL, Warszawa 2008,
Kostowski W., Herman Z. S.: Farmakologia. Podstawy farmakoterapii. PZWL, Warszawa 2010.

Autor: Marta Grochowska