Właściwości rifamycyn

Rifamycyny należą do antybiotyków makrocyklicznych. Cechują się szerokim zakresem działania przeciwbakteryjnego, który obejmuje zarówno drobnoustroje Gram-dodatnie, jak i organizmy Gram-ujemne. Aktywne są także wobec prątków kwasoopornych.

U osób stosujących rifamycyny może wystąpić zmiana barwy moczu na czerwoną, która ustępuje po odstawieniu leków. Na pomarańczowo zabarwione mogą być także inne płyny ustrojowe, w tym łzy i pot.

RIFAMPICYNA (RMP) jest głównym przedstawicielem grupy wprowadzonym do lecznictwa w 1967 roku. Ta półsyntetyczna pochodna rifamycyny B wytwarzanej przez Streptomyces mediterranei hamuje polimerazę RNA bakterii. W ten sposób działa bakteriobójczo między innymi na Mycobacterium leprae (prątki trądu) i Mycobacterium tuberculosis (prątki gruźlicy). Spektrum działania przeciwbakteryjnego obejmuje również większość bakterii Gram-dodatnich i wiele drobnoustrojów Gram-ujemnych, w tym Neisseria meningitidis, Legionella pneumoniae, Staphylococcus aureus.

Lek może być stosowany doustnie ze względu na dobrą biodostępność z przewodu pokarmowego. Wchłanianie antybiotyku może jednak ulec zmniejszeniu pod wpływem niektórych substancji leczniczych, między innymi kwasu p-aminosalicylowego (PAS). W organizmie rifampicyna ulega metabolizmowi wątrobowemu do desacetylorifampicyny. Metabolit ten eliminowany jest z ustroju głównie z kałem i w niewielkim stopniu z moczem. Rifampicyna należy do antybiotyków o małej toksyczności. Stosowanie leku może jednak przyczynić się do uszkodzenia wątroby objawiającego się zwiększoną aktywnością aminotransferaz i niekiedy żółtaczką. W trakcie leczenia wystąpić mogą także działania niepożądane ze strony przewodu pokarmowego (nudności, wymioty, bóle brzucha, nudności).

Opisano również przypadki zapalenia wątroby, ostrej niewydolności nerek (ustępującą po zakończeniu leczenia) i nadnerczy (u chorych z wcześniejszą niewydolnością). Odczyny alergiczne i zmiany we krwi obwodowej występują natomiast rzadko. U zwierząt wykazano jednak działanie teratogenne leku. Z tego też względu przeciwwskazaniem do stosowania rifampicyny jest I trymestr ciąży. Ponadto lek nie powinien być podawany u osób z chorobami wątroby i dróg żółciowych.

Warto również zwrócić uwagę na liczne interakcje lekowe, jakie daje rifampicyna. Są one wynikiem indukcji przez antybiotyk enzymów mikrosomalnych wątroby. Z tego względu lek nie powinien być łączony między innymi z digoksyną, prednizonem, chinidonem, glikozydami naparstnicy, doustnymi lekami przeciwcukrzycowymi, teofiliną, cyklosporyną, inhibitorami proteazy HIV, werapamilem, meksiletyną, lekami przeciwpadaczkowymi, metadonem, ketokonazolem, zidowudyną, pochodnymi sulfonylomocznika i dikumarolu. Wpływając na metabolizm estrogenów rifampicyna zmniejsza też skuteczność doustnych środków antykoncepcyjnych.

Zobacz również:

RIFAPENTYNA jest cyklopentylową pochodną rifampicyny o identycznym spektrum działania. Aktywność przeciwbakteryjna wobec Mycobacterium tuberculosis jest jednak niemal 10-krotnie większa w porównaniu do rifampicyny. Także właściwości farmakokinetyczne są korzystniejsze. Okres połowicznego rozpadu rifapentyny jest bowiem 4-5 razy dłuższy (najdłuższy spośród wszystkich rifamycyn), co pozwala zmniejszyć dawkowanie. Lek wskazany jest w zakażeniach prątkami gruźlicy oraz oportunistycznych zakażeniach prątkami atypowymi, czyli gatunkami prątków innymi niż Mycobacterium tuberculosis i Mycobacterium leprae. Podobnie jak rifampicyna antybiotyk ten wchodzi w interakcje z lekami metabolizowanymi w wątrobie.

RIFABUTYNA (ANSAMYCYNA) jest pochodną rifamycyny S. Zakres działania przeciwbakteryjnego jest identyczny jak rifampicyny. Działanie przeciwprątkowe leku jest jednak znacznie większe w odniesieniu do prątków z grupy Mycobacterium avium complex (MAC). Antybiotyk dobrze wchłania się z przewodu pokarmowego, a duża lipofilność cząsteczek związku sprawia, że rifabutyna osiąga 5-10-krotnie większe stężenie w tkankach niż w surowicy krwi. Maksymalne stężenie leku we krwi odnotowywane jest po ok. 4 godzinach od podania.

Czas połowicznego rozpadu jest stosunkowo długi i wynosi 16 godzin. Zaletą ansamycyny jest też wywoływanie działań niepożądanych dopiero przy przekroczeniu 450 mg na dobę. W czasie leczenia występowały zapalenia błony maziowej i stawów, zmiany w obrazie krwi (leukopenia, niedokrwistość), uszkodzenia wątroby oraz zaburzenia widzenia. Pojawić się mogą również zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego oraz objawy alergiczne. Rifabutyna podobnie jak pozostałe pochodne rifamycyny indukuje enzymy mikrosomalne wątroby, przez co wchodzi w interakcje z wieloma substancjami leczniczymi.

RIFAKSYMINA wyróżnia się swoimi właściwościami na tle pozostałych rifamycyn. Lek został wprowadzony do lecznictwa w 1982 roku. Charakteryzuje się silnym działaniem przeciwbakteryjnym na Salmonella spp., Shigella spp., Yersinia spp. Nieznacznie słabszą aktywność wykazuje także wobec Escherichia coli. Mechanizm tego działania polega na wiązaniu się z polimerazą RNA bakterii zależną od DNA, co hamuje syntezę bakteryjnych białek i RNA. Rifakcymina w bardzo niewielkim stopniu wchłania się z przewodu pokarmowego. Z tego względu wykorzystywana jest przede wszystkim do tzw. selektywnej dekontaminacji obejmującej przewód pokarmowy. Lek wskazany jest w leczeniu biegunek bakteryjnych, biegunek podróżnych oraz encefalopatii wątrobowej. Ogólnoustrojowe działania niepożądane występują rzadko z uwagi na słabe wchłanianie do krwioobiegu. W trakcie leczenia mogą wystąpić jednak zaburzenia żołądkowo-jelitowe (wzdęcia, bóle brzucha, biegunka, wymioty, nudności) i gorączka.

RIFALAZIL jest lekiem II generacji. Mechanizm działania przeciwbakteryjnego jest taki sam jak pozostałych antybiotyków tej grupy – hamowanie zależnej od DNA polimerazy RNA bakterii. Rifalazil działa między innymi na chlamydie, w tym Chlamydia trachomatis wywołujące nierzeżączkowe zapalenia cewki moczowej i dróg rodnych, oraz Chlamydia pneumoniae. Skuteczny jest również w zakażeniach Clostridium difficile i Helicobacter pylori. Mimo aktywności wobec prątków (także atypowych) lek nie jest wykorzystywany w zakażeniach tymi bakteriami, ze względu na konieczność stosowania dużych dawek. Dawkowanie w pozostałych zakażeniach ułatwia natomiast długi okres połowicznego rozpadu (60 godzin). Znaczną zaletą rifazilu jest także brak wpływu na izoenzymy cytochromu P450, dzięki czemu antybiotyk nie wchodzi w interakcje z wieloma lekami. Rifazil wykorzystywany jest między innymi w chlamydiazach dróg moczowych. Stosowane w nich dawki (jednorazowo 2,5-25 mg) są na tyle małe, że działania niepożądane są łagodne i rzadkie.

Marta Grochowska

Źródła:
Janiec W. (red.): Farmakodynamika. Podręcznik dla studentów farmacji. PZWL, Warszawa 2008,
Kostowski W., Herman Z. S. (red.): Farmakologia. Podstawy farmakoterapii. PZWL, Warszawa 2010.