Właściwości lecznicze prawoślazu lekarskiego

Prawoślaz lekarski (Althaea officinalis) jest rośliną należącą do rodziny Ślazowatych (Malvaceae). Jego lecznicze właściwości zostały docenione już w starożytności. Hipokrates na przykład uznał go za lek pomocny w czerwonce i astmie. W swoich zapiskach o prawoślazie wspomina również Dioskurides.

Awicenna opisuje z kolei prawoślaz jako lek skuteczny w chorobach układu oddechowego. Także nazwa rośliny nawiązuje do jej leczniczych właściwości. Nazwa rodzajowa Althaea pochodzi bowiem od greckiego słowa althos oznaczającego środek leczniczy.

Najczęściej wykorzystywanym surowcem farmaceutycznym pozyskiwanym z prawoślazu jest jego korzeń – Althaeae radix. Cechuje się on słabym zapachem i śluzowatym, słodkawym smakiem. Pozyskiwany jest jesienią z pól uprawnych. Korzenie zbierane są w drugim lub trzecim roku wegetacji rośliny i suszone.

Głównymi związkami czynnymi są węglowodany, a dokładnie śluz, który stanowi 10-20% składu chemicznego surowca. W skład śluzu wchodzą zarówno kwaśne galakturonoramnany, jak i obojętne glukany i arabinogalaktany. W korzeniu prawoślazu obecne są ponadto pektyny, skrobia i sacharaza, a także związki flawonoidowe (głównie tilirozyd), fenolokwasy, kumaryny, aspargina, betaina, związki mineralne i małe ilości fitosteroli.

Właściwości lecznicze Althaeae radix wynikają przede wszystkim z obecności związków śluzowych. Dla rośliny są one substancjami zapasowymi, które magazynują wodę. Dzięki nim surowiec charakteryzuje wysoka wartość współczynnika pęcznienia – nie mniejsza niż 10. Podstawowym działaniem śluzów obecnych w korzeniu prawoślazu jest osłaniający wpływ na błonę śluzową jamy ustnej, gardła i krtani oraz błony śluzowej żołądka.

Skutkiem jest zmniejszenie stanów zapalnych, podrażnienie receptorów kaszlowych i osłabienie odruchowego mechanizmu pobudzania sekrecji śluzu w oskrzelach. W efekcie rozmiękczenia zalegającej w górnych drogach oddechowych wydzieliny ułatwiają też odkrztuszanie.

Surowiec dzięki obecności śluzu jest bardzo pomocny w infekcjach górnych dróg oddechowych. Zalecany jest przede wszystkim w stanach podrażnienia jamy ustnej i gardła, którym towarzyszy suchy, męczący, nieżytowy kaszel. Szczególnie duże znaczenie ma w pediatrii, gdzie wykorzystywany jest w przeziębieniu oraz stanach zapalnych gardła i krtani.

Surowiec wpływa też osłaniająco na przewód pokarmowy. Obecne w korzeniu prawoślazu substancje śluzowe wykazują bowiem zdolność tworzenia w środowisku wodnym roztworów koloidolnych, które pokrywając błony śluzowe chronią je przed niekorzystnym działaniem czynników zewnętrznych. W kwasowym środowisku soku żołądkowego zwiększa się lepkość śluzu, co dodatkowo potęguje to działanie. Przetwory z surowca są zatem pomocne w nadkwaśności oraz nieżycie żołądka i dwunastnicy.

Zobacz również:

Obecne w korzeniu prawoślazu śluzy mogą ponadto ułatwiać wypróżnianie. W tym celu stosuje się między innymi sproszkowany surowiec zmieszany z wodą. W jelitach ulega on spęcznieniu i w ten sposób poprawia perystaltykę. Szczególnie pomocny jest w przypadku zaparć u dzieci, u których można stosować na przykład lewatywy zawierające odwar z Althaeae radix.

Korzeń prawoślazu bywa stosowany również zewnętrznie. Na skórę działa zmiękczająco, łagodząco i osłaniająco. Dzięki obecności śluzów i działającego przeciwzapalnie tilirozydu stosowany jest w przypadku wrzodów, czyraków i odparzeń. Maceraty śluzowe z surowca wykorzystywane są także do przemywań lub okładów w zaczerwienieniu i swędzeniu krocza lub okolic odbytu. Wodne wyciągi w postaci okładów mogą natomiast łagodzić stany zapalne spojówek i brzegów powiek.

Althaeae radix należy do bezpiecznych surowców leczniczych, które rzadko powodują wystąpienie działań niepożądanych. Długotrwałe stosowanie przetworów z korzenia prawoślazu może jednak prowadzić do niedoboru witamin i soli mineralnych, gdyż śluz może zmniejszać ich wchłanianie.

Surowiec leczniczy prawoślazu stanowi przede wszystkim korzeń, ale w lecznictwie wykorzystywane są także liście rośliny (Althaeae folium). Podobnie jak korzeń cechują się dużą zawartością śluzów. Poza nimi w surowcu obecne są flawonoidy i kwasy fenolowe. Właściwości surowca jest również zbliżone.

Liście prawoślazu działają osłaniająco na błonę śluzową jamy ustnej, gardła i przewodu pokarmowego. Wykorzystywane są w nieżytach górnych dróg oddechowych przebiegających z suchym kaszlem oraz stanach zapalnych skóry i przewodu pokarmowego. Zdecydowanie najmniejsze zastosowanie w lecznictwie mają kwiaty prawoślazu (Althaeae flos).

Aby skorzystać z właściwości prawoślazu można używać z gotowe preparaty dostępne w aptekach lub samodzielnie przygotować odpowiedni przetwór w domu. W warunkach domowych można sporządzić np.:

macerat – łyżkę rozdrobnionego korzenia prawoślazu zalać szklanką ciepłej wody i pozostawić pod przykryciem na 6-8 godzin do napęcznienia. Po tym czasie podgrzać i przecedzić. Tak sporządzony macerat zalecany jest w nieżycie żołądka lub górnych dróg oddechowych;

środek ułatwiający wypróżnienia – jedną łyżkę surowca wsypać do 1/3 szklanki ciepłej wody i wypić;

odwar –. 2-4 łyżki sproszkowanego korzenia zalać szklanką ciepłej wody i gotować do otrzymania gęstej papki. Dodać pół łyżki miodu i wymieszać. Następnie przenieść na lniane płótno i ciepłe przyłożyć na czyraki lub obszary skóry zajęte ropnym zapaleniem.

W aptekach dostępny jest szereg preparatów (leków roślinnych i suplementów diety) wykorzystujących właściwości prawoślazu. Oto niektóre z nich:

Sirupus Althaeae – jest syropem przygotowywanym zgodnie z zaleceniami Farmakopei Polskiej. Preparat polecany jest w stanach nieżytowych jamy ustnej, gardła i oskrzeli przebiegających z suchym kaszlem i utrudnionym odkrztuszaniem. Jego stosowanie wskazane jest również u dzieci i osób starszych z zanikowym nieżytem błony śluzowej.

Pectosan, mieszanka ziołowa – w jej skład poza korzeniem prawoślazu wchodzą: kłącze omanu wielkiego, liść szałwii, owoc kozieradki i liść podbiału. Wykorzystywana jest do sporządzania odwaru stosowanego w kaszlu i przewlekłym stanie zapalnym górnych dróg oddechowych.

Rubipect, syrop – zawiera nie tylko korzeń prawoślazu, ale także kwiat lipy i glukonian cynku. Wskazany jest w celu uzupełnienia diety w składniki wzmacniające układ odpornościowy, regulujące ciepłotę ciała oraz działające ochronnie i powlekająco błonę śluzową jamy ustnej i gardła.

Api-Gardin Forte Propolis i prawoślaz, pastylki do ssania – zawierają koncentrat propolisu i macerat prawoślazu. Pomagają zlikwidować uczucie suchości i drapania w gardle, które towarzyszą infekcjom górnych dróg oddechowych.

Acidoflos Tea, fix – składniki herbaty (kwiat rumianku pospolitego, liść prawoślazu, korzeń lukrecji, liść szałwii, nasiona lnu) regulują pH soku żołądkowego i zmniejszają jego wytwarzanie.

Żródła:
Lamer-Zarawska E., Kowal-Gierczak B., Niedworok J.: Fitoterapia i leki roślinne. PZWL, Warszawa 2007,
Matławska I. (red.): Farmakognozja. Akademia Medyczna im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, Wyd. 3. popr. i uzup., Poznań 2008,
Andruszczak S.: Prawoślaz lekarski – cenna roślina śluzowa. Panacea 2010, 2 (31): 5-7.

Autor: Marta Grochowska