Zasady zbioru i metody konserwacji ziół

Obecnie nikt chyba nie wyobraża sobie życia bez powszechnego dostępu do leków syntetycznych. Mimo ogromnego rozwoju syntezy środków leczniczych nadal ogromną rolę w farmakoterapii odgrywają fitopreparaty, czyli leki naturalne otrzymywane z surowców roślinnych. Ich podstawową formą są zioła i ich mieszanki.

Pod pojęciem ziół leczniczych (wyróżniane są także zioła przyprawowe i trujące) należy rozumieć rośliny lecznicze, które dzięki zawartości związków chemicznych wpływają na organizm człowieka i stanowią źródło surowców zielarskich (np. kłączy, kwiatów, liści, pączków, ziela, kory, korzeni, owoców, kwiatostanów, nasion). Ich składnikami czynnymi mogą być: olejki eteryczne, garbniki, flawonoidy, saponozydy, kwasy organiczne, terpeny i in. Zioła wykorzystywane są do sporządzania takich preparatów roślinnych, jak: napary, odwary czy maceraty.

Postęp w dziedzinie technologii postaci leków pozwolił na wytwarzanie także granulatów, tabletek i kropli ze sproszkowanych lub zmikronizowanych surowców. Możliwe jest również pozyskiwanie samych substancji czynnych obecnych w roślinach, które wchodzą potem w skład granulatów, tabletek, kapsułek, pasy czy płynnych postaci leku. Tego typu preparaty nie są jednak zaliczane do leków naturalnych. Uwagę należy zwrócić także na fakt, że aby lek roślinny wykazywał odpowiednią skuteczność niezbędna jest odpowiednia jakość surowca.

ZBIÓR

Najważniejszym czynnikiem wpływającym na wartość surowca jest okres zbioru, czyli faza rozwojowa rośliny. W okresie wegetacji ulega bowiem zmianie skład chemiczny i co za tym idzie właściwości lecznicze poszczególnych organów rośliny. I tak na przykład kwiaty i kwiatostany należy zbierać na początku lub w pełni kwitnienia. Także rośliny olejkowe, takie jak mięta, melisa czy rumianek powinny być zbierane na początku kwitnienia. Natomiast bieluń dziędzierzawa, podobnie jak inne rośliny alkaloidowe powinien być zbierany w okresie zawiązywania owoców.

Najlepszym okresem zbioru korzeni jest z kolei okres spoczynku rośliny, a niektórych roślin bogatych w glikozydy (np. naparstnicy wełnistej) – okres pełnego rozwoju liści. Na ustalenie właściwego terminu zbioru mają wpływ także warunki atmosferyczne i agrotechniczne w czasie wzrostu rośliny. Ważne są również warunki panujące w porze zbioru – pogoda, a nawet pora dnia. Rośliny powinny być zbierane w dni suche i pogodne, najlepiej w godzinach południowych i wczesnych popołudniowych, kiedy to opadła poranna rosa, a nie pojawiła się jeszcze rosa wieczorna. Ze względu na osypywanie się niektóre owoce i nasiona zbierane są wczesnym rankiem lub przy dużej wilgoci. Wilgotna pogoda wskazana jest również przy zbiorze korzeni. Nie bez znaczenia jest także czas zbioru, czyli pora roku. Wiosną zbiera się korzenie, kłącza i pąki, latem (od połowy maja do końca września) – liście, zioła, owoce i nasiona, jesienią (do zamarznięcia liści) – korzenie i kłącza, natomiast zimą – owoce jałowca i jemiołę.

Zobacz również:

Dla wartości surowca roślinnego znaczenie ma także sposób zbioru i czystość surowca. Liście powinny być zbierane regularnie, w miarę wzrostu rośliny. Jednorazowo nie można zebrać więcej niż jedną trzecią wszystkich liści danej rośliny. Zbierane mogą być zarówno pojedyncze liście, jak i całe rośliny, a liście obrywane dopiero po zbiorze, a nawet wysuszeniu. Najlepszą porą zbioru jest rano (po opadnięciu rosy), gdyż wówczas w liściach gromadzą się olejki eteryczne mające chronić przed gorącem, szkodnikami i chorobami. Gdy surowcem jest ziele, rośliny ścina się ok. 8 cm nad ziemią. W przypadku roślin wieloletnich zbioru dokonuje się, ścinając jedynie jedną trzecią wysokości. Kwiaty i kwiatostany zbierać należy w czasie kwitnienia, gdy kwiaty są w pełni otwarte. Przy zbiorze nasion i owoców ważne jest natomiast, by zdążyć przed rozsianiem. Owoce mięsiste zbiera się w suche, słoneczne dni, tuż przed osiągnięciem pełnej dojrzałości, by owoc łatwo oddzielał się od szypułki. Owoce suche zbierane są z kolei w dni pochmurne, przed opadnięciem porannej rosy. Pogoda nie ma natomiast większego znaczenia przy zbiorze korzeni i kłączy. Gdy zbierane są korzenie roślin dwuletnich wykopywane są pod koniec pierwszego roku wegetacji, natomiast roślin wieloletnich – po drugim lub trzecim roku. Kora zbierana jest z młodych gałązek, gdy pączki zaczynają pęcznieć, przy wilgotnej pogodzie. Najkorzystniejszy okres dla zbioru pączków jest wówczas, gdy zaczynają rosnąć, pęcznieją, stają się lepkie i przyjmują odpowiedni zapach.

PRZECHOWYWANIE

Najbardziej powszechnym sposobem utrwalania i przechowywania ziół jest ich suszenie. Składowanie ziół nawet w temperaturze lodówkowej pozwala zachować im świeżość jedynie przez kilka dni. Suszenie powinno być rozpoczęte jak najszybciej po zbiorze rośliny. Temperaturę suszenia należy zwiększać stopniowo. Ważne jest, by surowce z poszczególnych gatunków roślin suszyć osobno i w trakcie suszenia nie dokładać świeżych. Sposób suszenia jest inny dla poszczególnych części roślin. Na przykład liście suszone są w temperaturze 30˚C, natomiast pączki w temperaturze 40˚C. Wysuszony surowiec zielarski powinien być odpowiednio przechowywany, najlepiej w papierowych torbach, płóciennych lub lnianych workach, szklanych słojach albo skrzynkach wyłożonych pergaminem. Słoje są polecane dla surowców, które mają tendencję do pochłaniania znajdującej się w powietrzu wody, a także ziół olejkowych. Ważne jest także, by zioła były przechowywane w odpowiedniej temperaturze (4-14˚C) i wilgotności (do 65%) oraz bez bezpośredniego dostępu do światła słonecznego.

Jednym ze sposobów przechowywania surowców zielarskich jest ich mrożenie. Metoda ta nie pozwala jednak na utrzymanie leczniczych właściwości rośliny, mimo zachowania barwy, aromatu i większości składników odżywczych.

Zioła można także konserwować w occie lub oleju, poprzez solenie, sporządzanie wyciągów, maceratów, soków, syropów, nalewek, a nawet masła.

Solenie - zioła mieszane są z solą w proporcji 4:1 i przechowywane w słoikach.
Nalewki - uzyskuje się poprzez wytrawianie ziół alkoholem etylowym metodą maceracji lub perkolacji.
Maceraty - wykonywane są w wyniku wytrawiania surowców roślinnych wodą w temperaturze pokojowej.
Napary - sporządzane są w infuzorce, w której surowce roślinne poddaje się działaniu wrzącej wody. Sporządzane są bezpośrednio przed użyciem.
Odwary - uzyskuje się przez gotowanie ziół bezpośrednio przed użyciem.
Wyciągi - są zagęszczonymi preparatami uzyskiwanymi przez wytrawianie ziół etanolem, wodą lub ich mieszaniną.
Soki - wytwarzane są ze świeżych roślin. W tym celu poddaje się je takim procesom, jak: rozdrabnianie, wyciskanie, przesączanie, klarowanie.
Masło ziołowe - uzyskiwane jest przez zmieszanie masła z drobno posiekanymi ziołami (np. tymiankiem, bazylią, pietruszką, koprem) i przechowywane w lodówce lub zamrażalniku.
Oleje ziołowe - zioła (np. lawenda, płatki róży, mięta, estragon, majeranek) umieszczane są na ogół w oliwie z oliwek, oleju słonecznikowym lub z krokoszu, przykrywane gazą, codziennie wytrząsane i po dwóch tygodniach przecedzane.
Octy kwiatowe lub ziołowe - wykonywane są podobnie jak oleje, jednak tutaj świeże zioła (np. estragon, fenkuł, melisa, tymianek) zalewane są ciepłym octem (winnym lub jabłkowym).
Syropy - stężone roztwory cukru, w których rozpuszczalnikiem mogą być wyciągi roślinne.

Autor: Marta Grochowska
Źródła:
Janicki S., Fiebig A., Sznitowska M. (red): Farmacja stosowana. Podręcznik dla studentów farmacji. PZWL, Warszawa 2006,
Jadczkak D., Grzeszczak M.: Zbiór i konserwacja ziół. Panacea 2006; 4 (17): 28-31.