Zastosowanie glikokortykosteroidów w lecznictwie

Do glikokortykosteroidów zaliczane są zarówno naturalnie wytwarzane przez organizm związki, takie jak kortyzol czy kortyzon, jak i związki syntetyczne o podobnej budowie i na ogół nieco innych właściwościach farmakodynamicznych, jak na przykład beklometazon, prednizolon czy triamcinolon.

Działanie glikokortykosteroidów jest bardzo różnorodne. Związki te wykazują między innymi właściwości przeciwzapalne i przeciwuczuleniowe, pobudzają wytwarzanie pepsyny i kwasu solnego w żołądku, zmniejszają tworzenie śluzu i hamują rozwój tkanki limfatycznej. Ponadto wpływają na gospodarkę węglowodanów, białek i tłuszczów, a także na gospodarkę wodno-elektrolitową. Dzięki tak różnym właściwościom glikokortykosteroidy znalazły bardzo szerokie zastosowanie w medycynie. Zatem w jakich sytuacjach można po nie sięgnąć?

ASTMA OSKRZELOWA

Dawniej glikokortykosteroidy były stosowane w astmie jedynie w przypadkach zagrożenia życia lub nieskuteczności innych leków. Obecnie dzięki możliwości miejscowego stosowania leków do drzewa oskrzelowego są wykorzystywane w rutynowym leczeniu tej choroby. W ten sposób zmniejszono bowiem znacznie ryzyko występowania ogólnego działania glikokortykosteroidów. Duże zastosowanie w leczeniu astmy znalazł beklometazon. Lek działa przeciwalergicznie i rozszerza oskrzela. Stosowany jest w formie preparatów wziewnych w postaci aerozolu, w astmie i stanach skurczowych oskrzeli.

W leczeniu astmy wykorzystywany jest również budesonid. Inhalacyjne podanie glikokortykosteroidów jest wskazane w leczeniu astmy przewlekłej, która nie daje się kontrolować preparatami kromoglikanu lub nedokromilu. W ciężkich stanach glikokortykosteroidy podawane są doustnie, między innymi prednizon, rzadziej deksametazon lub prednizolon. Dożylnie natomiast stosowany bywa hemibursztynian hydrokortyzonu. Glikokortykosteroidy podawane są również w ostrych napadach duszności w stanach astmatycznych, przede wszystkim hydrokortyzon lub prednizolon (dożylnie).

ALERGICZNY NIEŻYT NOSA

Podawane miejscowo kortykosteroidy wykorzystywane są w leczeniu kataru siennego. W tym celu stosowane są preparaty zawierające np. budesonid, flunizolid, flutikason lub flunisonid. Zawierające te leki aerozole do nosa powodują ustępowanie objawu kichania i wycieku z nosa oraz zmniejszają miejscowy odczyn zapalny.

WSTRZĄS ANAFILAKTYCZNY

We wstrząsie anafilaktycznym oprócz adrenaliny, leku blokującego receptor H1 oraz β2-mimietyku podawany jest glikokortykosteroid, np. hemibursztynian hydrokortyzonu (dożylnie).

Zobacz również:

ZMIANY SKÓRNE

Miejscowo stosowane glikokortykosteroidy przenikają do skóry, hamują syntezę białek, działają przeciwzapalnie i przeciwalergicznie. Zmiany skórne będące efektem reakcji alergicznej mogą być z powodzeniem leczone preparatami w formie maści lub aerozolu zawierającymi w swoim składzie hydrokortyzon. W ciężkich skórnych chorobach alergicznych stosowane są natomiast maści i kremy z klobetazolem. Oparzenia słoneczne stanowią z kolei wskazanie do zastosowania acetonidu flucinolonu. Zarówno klobetazol, jak i acetonid flucinolonu stosowane są też w zmianach wywołanych łuszczycą. Glikokortykosteroidy wykorzystywane są również w leczeniu atopowego, kontaktowego lub łojotokowego zapalenia skóry, liszaja płaskiego, tocznia rumieniowatego i nasilonego świądu.

NIEWYDOLNOŚĆ NADNERCZY

Niedobór glikokortykosteroidów, zwłaszcza będący wynikiem zniszczenia kory nadnerczy przez krwotok lub zmiany nowotworowe, pierwotnego zaniku kory nadnerczy albo wrodzonego braku enzymatycznego uniemożliwiającego syntezę kortyzolu, jest bezwzględnym wskazaniem do leczenia glikokortykosteroidami. Stosowana wówczas terapia (np. hemibursztynianem hydrokortyzonu) ma charakter substytucyjny. Ważne jest by leczenie nie zostało nagle przerwane, gdyż gwałtowne odstawienie glikokortykosteroidów stosowanych przez dłuższy czas w większych dawkach mogłoby prowadzić do groźnej dla życia niewydolności nadnerczy. Leczenie niewydolności nadnerczy jest jedyną sytuacją, kiedy terapia z wykorzystaniem glikokortykosteroidów ma charakter przyczynowy. W pozostałych przypadkach leki te pozwalają jedynie zmniejszyć objawy i wpłynąć na przebieg choroby.

SCHORZENIA STAWÓW

Preparaty hydrokortyzonu podawane są dostawowo lub okołostawowo w chorobie zwyrodnieniowej stawów, zapaleniu torebki maziowej oraz zmianach wywołanych urazem mechanicznym. Jedno wstrzyknięcie leku zapewnia działanie przez okres ok. 10 dni. Ze względu na hamujący wpływ na reakcje zapalne glikokortykosteroidy stosowane są również w chorobach reumatoidalnych. Wykorzystywane są między innymi w gorączce reumatycznej, kolagenozach i reumatoidalnym zapaleniu stawów (rzs). W schorzeniach tych podawane są preparaty doustne prednizonu i prednizolonu, rzadziej deksametazonu. Dostawowo i okołostawowo stosowany jest z kolei metyloprednizolon, acetonid triamcinolonu lub betametazon.

OKULISTYKA

Stosowane w okulistyce glikokortykosteroidy podawane są miejscowo (maści, krople), hamują procesy zapalne, opóźniają gojenie i nieznacznie zwiększają ciśnienie śródoczne. Wykorzystywane są głównie w stanach alergicznych lub zapalnych spojówki i rogówki oka oraz w stanach zapalnych przedniej komory tego narządu. Dostępne są preparaty do oczu zawierające medryzon, prednizolon, fluorometolon, sól sodowo-fosforanową betametazonu oraz deksametazonu.

CHOROBY USZU

Glikokortykosteroidy mogą być podawane bezpośrednio do zewnętrznego przewodu słuchowego w jego stanach zapalnych na tle łojotokowym lub alergicznym oraz w zmianach spowodowanych liszajem prostym przewlekłym. W tym celu stosowane są preparaty soli sodowo-fosforanowej betametazonu, octanu hydrokortyzonu lub deksametazonu.

CHOROBY KRWI I UKŁADU KRWIOTWÓRCZEGO

Niektóre glikokortykosteroidy (głównie predizon) wykorzystywane są jako leki immunosupresyjne w leczeniu między innymi plamicy małopłytkowej samoistnej, niedokrwistości autoimmunohemolityznej oraz po przeszczepie szpiku.

CHOROBY NOWOTWOROWE

Niektóre właściwości glikokortykosteroidów (hamowanie procesów podziałowych w limfocytach, działanie limfocytolityczne, pobudzanie erytropoezy oraz syntezy trombocytów i granulocytów) znalazły zastosowanie w leczeniu chorób nowotworowych. W leczeniu onkologicznym najczęściej stosowane są preparaty prednizonu, prednizolonu, hydrokortyzonu i deksametazonu. Szczególnie duże znaczenie leki te mają w ostrej białaczce limfoblastycznej, przewlekłej białaczce limfoidalnej, chłoniakach i ziarnicy złośliwej. Wykorzystywane są również w leczeniu powikłań choroby nowotworowej, np. niedokrwistości czy wywołanej małopłytkowością skazy krwotocznej. Ponadto stosowane są w uszkodzeniu szpiku będącym konsekwencją radio- lub chemioterapii.

Źródła:
Janiec W. (red.): Farmakodynamika. Podręcznik dla studentów farmacji. PZWL, Warszawa 2008,
Kostowski W., Herman Z. S. (red.): Farmakologia. Podstawy farmakoterapii. PZWL, Warszawa 2010.

Autor: Marta Grochowska