Zatrucia ostre lekami - zasady postępowania, leczenia i zapobiegania

Preparaty lecznicze niejednokrotnie w swoim składzie zawierają bardzo silnie działające substancje. Dlatego też przekroczenie zalecanej dawki może mieć bardzo niekorzystny wpływ na organizm. Przyjęcie dużej dawki leku powoduje wówczas tzw. zatrucie ostre.

Przeważnie zatrucia takie są zamierzone (samobójcze), ale mogą dotyczyć także dzieci, które zainteresowały się kolorowymi tabletkami lub osób starszych, które mają problem z pamięcią i przyjmują lek kilkukrotnie. Zatrucia mogą być także spowodowane przyjmowaniem kilku preparatów o różnych nazwach handlowych, a zawierających tę samą substancję leczniczą.

W Polsce aż ok. 16000 osób rocznie wymaga hospitalizacji z powodu ostrych zatruć, z czego kilkaset nie udaje się uratować. Badania wskazują, że ponad 50% tych zatruć dotyczy zatruć lekami.

Jak zatem należy postępować, jeśli zdarzy się nam mieć do czynienia z osobą, która być może jest zatruta?

Podstawową czynnością, jaką musimy wykonać, jest sprawdzenie czy dana osoba nie potrzebuje natychmiastowej pomocy, aby utrzymać ją przy życiu. W tym celu należy wziąć pod uwagę następujące elementy:

oddech - jeśli nie jest wyraźnie płytki i silny, a jego częstość wynosi ok. 10-30/min, można uznać, że oddychanie jest wydolne;
krążenie krwi - częstość tętna (wyczuwalne np. na tętnicy szyjnej) powinna wynosić 36-140/min, niższe świadczy o śmiertelnie ostrej niewydolności krążenia, ważna jest również szerokość źrenic - maksymalnie szerokie oznaczają ustanie czynności serca;
przytomność - oceniana jest w 4-stopniowej skali Edinburgh, w której należy ocenić reakcję na bodźce słowne, czuciowe i bólowe - czwarty stopień to brak reakcji na żaden z wymienionych bodźców, oznacza śpiączkę.

Ponadto należy sprawdzić, czy osoba ta nie jest w stanie groźnej hipotermii oraz czy nie cierpi na porażający ból.
Po tych ustaleniach, jeśli istnieje taka konieczność należy jak najszybciej wezwać pomoc i podjąć niezbędne działania reanimacyjne. Należy jednak pamiętać, że nie zawsze brak objawów świadczy o rzeczywistym braku zatrucia. Działanie niektórych substancji może bowiem ujawnić się po dłuższym czasie od momentu zatrucia.

Dalsze czynności należą już zwykle do personelu medycznego. Podstawą działań, poza czynnościami mającymi na celu utrzymanie funkcji życiowych chorego, jest zebranie wywiadu. Pozwala on ocenić okoliczności wydarzenia, które mogą ułatwić ustalenie jaki środek przyczynił się do zatrucia. Należy zatem szukać resztek lub opakowań po truciźnie. Pod uwagę trzeba także wziąć inne przyczyny, poza zatruciem, które mogły doprowadzić do zachorowania, jak np. cukrzyca, urazy czaszki, naczyniowe choroby ośrodkowego układu nerwowego. Bardzo ważne jest również wykonanie odpowiednich badań analitycznych, które pozwolą zidentyfikować substancję toksyczną. Takie postępowanie pozwala podjąć decyzję o przebiegu leczenia.

Zobacz również:

Leczenie zatrucia może mieć charakter objawowy lub przyczynowy.

LECZENIE OBJAWOWE ostrych zatruć wymaga zwykle zarówno intensywnej opieki, jak i intensywnej terapii.

Intensywna opieka oznacza nieustanne monitorowanie podstawowych funkcji organizmu, poprzez kontrolę m.in. czynności serca, ciśnienia tętniczego krwi, częstości oddychania, temperatury. Kilka razy w ciągu doby ocenie poddaje się również stan równowagi kwasowo-zasadowej, stężenie elektrolitów, wartość hematokrytu oraz ciężar właściwy moczu. Ważne jest również zabezpieczenie gałki ocznej przed wysychaniem i zakażeniem, w przypadku gdy osoba poddawana leczeniu jest nieprzytomna i ma zmniejszony lub całkowicie zniesiony odruch mrugania. W tym celu codziennie wykonywane są płukania, a do worka spojówkowego podawana jest maść z neomycyną.

Intensywna terapia ma natomiast zastąpić lub utrzymać wszystkie czynności życiowe chorego. Jej celem jest zapewnienie wydolności układu oddechowego, krążenia i OUN oraz wyrównanie gospodarki kwasowo-zasadowej i wodno-elektrolitowej.

LECZENIE PRZYCZYNOWE obejmuje przerwanie kontaktu z trucizną, usunięcie z ustroju niewchłoniętej trucizny (w przypadku przyjęcia doustnego), przyspieszenie eliminacji oraz jeśli jest to możliwe – zastosowanie odtrutek.
Choć powszechnie znanym sposobem na pozbycie się połkniętej trucizny jest wymuszenie wymiotów, metoda ta nie jest we wszystkich przypadkach bezpieczna. Wymioty nie powinny być na przykład prowokowane u osób nieprzytomnych oraz w przypadku zatrucia substancjami żrącymi, detergentami lub środkami drgawkotwórczymi. Podanie leków wywołujących wymioty może też prowadzić do długotrwałego i silnego pobudzenia ośrodka wymiotnego, zwiększenia ciśnienia tętniczego krwi oraz zaburzenia rytmu serca. Istnieje także ryzyko, że wymioty pojawią się dopiero po pewnym czasie, kiedy chory może być nieprzytomny.

Jeśli trucizna znajduje się w dolnych odcinkach przewodu pokarmowego (np. w zatruciach drogą doodbytniczą) można spróbować ją usunąć poprzez stosowanie lewatyw oczyszczających lub płukanie jelit.

Natomiast jeśli trucizna została już wchłonięta do organizmu można przeprowadzić przyspieszoną eliminację, drogą nerkową oraz pozanerkową. Diureza wymuszona (forsowana) przyspiesza eliminację trucizny przez nerki. Polega na zwiększeniu wydzielania moczu poprzez podanie dużej ilości płynów (np. glukozy) oraz leków moczopędnych. Pozanerkowe metody oczyszczania to dializa otrzewnowa (podanie płynu dializacyjnego do jamy brzusznej), hemodializa, hemoperfuzja, plazmafereza i transfuzja wymienna.

Niekiedy w przypadku ostrych zatruć dużą rolę odgrywają odtrutki, czyli substancje znoszące lub zmniejszające toksyczność wchłoniętych trucizn, w tym wypadku leków. Odtrutki mogą być nieswoiste lub swoiste. Ta pierwsze są niespecyficzne, ich działanie pozwala na zobojętnienie lub ograniczenie toksyczności różnych rodzajów związków. Do najbardziej popularnej odtrutki o charakterze nieswoistym należy węgiel aktywowany. Jest on skuteczny w przypadku zatruć kwasem acetylosalicylowym, fenobarbitalem, digoksyną i amfetaminą. Do odtrutek nieswoistych zaliczana jest również skrobia. parafina ciekła i nadmanganian potasu. Odtrutki swoiste są natomiast skuteczne w przypadku zatrucia związkami charakteryzującymi się określonym mechanizmem działania, np. metionina lub acetylocysteina są podawane w zatruciach paracetamolem, wersenian wapniowo-sodowy (EDTA ) – związkami ołowiu, a nalorfina w zatruciach morfiną lub jej pochodnymi.

Jak widać leczenie ostrych zatruć jest trudne i nie zawsze skuteczne. Warto zatem poznać kilka prostych zasad, których przestrzeganie pozwoli zapobiec zatruciom lekami.

ZASADY ZAPOBIEGANIA ZATRUCIOM LEKAMI:

czytanie i przechowywanie ulotek dołączonych do opakowań leków, które stosujemy i wszystkich, które posiadamy w domu;
przechowywanie leków w bezpiecznych i dobrze opisanych opakowaniach (najlepiej oryginalnych);
niezmienianie opakowań bezpośrednich leków, takich jak butelki w przypadku syropów, czy blistry w przypadku tabletek;
przechowywanie leków w miejscu niedostępnym dla dzieci;
regularne kontrolowanie terminów ważności posiadanych preparatów leczniczych (np. co 3 miesiące);
odpowiednia utylizacja przeterminowanych leków – powinny być zanoszone do apteki;
unikanie polipragmazji, czyli przyjmowania wielu środków leczniczych jednocześnie. W tym celu przy każdorazowej wizycie lekarskiej należy informować o wszystkich przyjmowanych lekach (także lekach ziołowych i suplementach diety);
wczesne reagowanie w przypadku zaobserwowania u bliskiej osoby tendencji samobójczych, w tym depresji;
unikanie bezzasadnego stosowania leków, które mogą potęgować istniejące tendencje samobójcze, np. rezerpiny.

Marta Grochowska

Żródła:
Janiec W.: Farmakodynamika. Podręcznik dla studentów farmacji. PZWL, Warszawa 2008,
Kostowski W., Herman Z. S.: Farmakologia. Podstawy farmakoterapii. PZWL, Warszawa 2010.