Zooterapia – charakterystyka, formy, zalety

Zwierzęta są wspaniałymi kompanami do spędzania wolnego czasu, nieocenionymi towarzyszami codziennej monotonii. Rzadko jednak doceniamy zbawienny wpływ, który wywierają na nasze zdrowie. Nawet pomimo faktu, że coraz częściej wykorzystuje się naturalną metodę leczenia jaką jest zooterapia.

Kontakt ze zwierzętami wpływa pozytywnie na każdego z nas. Jednak techniki zooterapeutyczne są szczególnie skuteczne w przypadku leczenia osób dotkniętych autyzmem czy niepełnosprawnością. I to właśnie takie przykłady uświadamiają nam, jak istotne w naszym życiu są zwierzęta.

Charakterystyka zooterapii

Zooterapia, nazywana także animaloterapią, to rodzaj terapii czy raczej alternatywna forma leczenia, której sesje odbywają się z udziałem zwierząt. Techniki zooterapeutyczne skupiają się przede wszystkim na pacjencie i jego kontakcie ze zwierzęciem. Dotyk ma niebagatelną rolę w procesie terapeutycznym - należy jedynie dostosować rodzaj terapii do wrażliwości osoby chorej na bodźce zewnętrzne. W animaloterapii lekarzem-terapeutą jest zwierzę, a sam proces leczenia odbywa się przez interakcję z nim - głaskanie, dotykanie, przytulanie. Stymuluje to osobę chorą, sprawia, że w organizmie wydzielają się endorfiny zwane hormonami szczęścia, a tym samym obniża poziom stresu.

Historia zooterapii

Zalety kontaktu człowieka ze zwierzęciem dostrzegano już w starożytności, natomiast historia zooterapii jako takiej sięga XIX wieku, kiedy Boris Levinson, amerykański psycholog dziecięcy, dzięki obecności swojego psa nawiązał kontakt z mężczyzną chorym psychicznie. Po raz pierwszy zooterapia została klinicznie zastosowana na oddziale psychiatrycznym stanowego szpitala w Ohio, jednak mimo spektakularnych efektów jakie przynosiła metoda, dopuszczono ją do użytku jedynie jako terapię uzupełniającą do leczenia farmakologicznego.

Współcześnie najbardziej znaną organizacją zajmującą się zooterapią jest Delta Society, powstała w 1997 roku w Australii.

Animal Assisted Activities (AAA)

AAA to technika zooterapii, mająca na celu nakłonienie pacjenta do aktywności poprzez swobodny kontakt ze zwierzęciem. Długość zajęć i ich przebieg jest w dużej mierze uzależniony od potrzeb chorego. Zwykle są to zajęcia nieustrukturyzowane, ograniczające się jedynie to zabawy pacjenta ze zwierzęciem - głaskania, przytulania i dotyku.

Zajęcia AAA prowadzone są najczęściej w formie grupowej i oprócz zachęcania do ruchu mają na celu zwiększenie aktywności interpersonalnej pacjenta.

Animal Assisted Therapy (AAT)

AAT to formalna technika zooterapii, podlegająca strukturyzacji i ewaluacji działań terapeutycznych, które są celowe i ukierunkowane na osiągnięcie konkretnych efektów leczniczych. Forma zajęć w zasadzie przypomina AAA, jednak ma ściśle określony program i najczęściej prowadzona jest przez osobę wysoko wykwalifikowaną (lekarza lub fizjoterapeutę), posiadającą doświadczenie w prowadzeniu terapii tego rodzaju.

Zooterapia AAT jest ukierunkowana na rozwój funkcji psychomotorycznych i poznawczych, związanych głównie z koordynacją wzrokowo-ruchową, koncentracją, zmysłem równowagi i orientacji kierunkowo-przesrzennej. Istotny jest również aspekt psychiczny kontaktu ze zwierzętami - ograniczenie poziomu stresu, podniesienie poczucia własnej wartości i wiary w swoje możliwości.

Animal Assisted Education (AAE)

AAE to technika składająca się z zajęć edukacyjnych z udziałem zwierząt. W sesjach uczestniczą (oprócz pacjentów i zwierząt) także wykwalifikowani nauczyciele, specjalizujący się w danej dziedzinie. Podobnie jak AAT, AAE jest techniką podlegającą ewaluacji i nieustannie udoskonalaną.

W Polsce AAE nie występuje jako samodzielna technika, jest realizowana jako element AAA i AAT.

Formy zooterapii

Zooterapia jest formą medycyny naturalnej i opiera się głównie na kontakcie osoby chorej lub niepełnosprawnej ze zwierzętami. Zwykle terapia tego rodzaju jest prowadzona z udziałem jednego gatunku zwierząt. Najpopularniejsza współcześnie jest animaloterapia z udziałem koni i psów, coraz większą popularność zyskuje także felinoterapia, w której uczestniczą koty. Do mniej rozpowszechnionych, przede wszystkim ze względy na wyjątkowość i niezbyt częste występowanie tych zwierząt w Polsce, należy delfinoterapia, onoterapia (z udziałem osłów) i alpakoterapia (z udziałem alpak). Stosuje się również tzw. pet therapy, która zakłada udział więcej niż jednego gatunku zwierząt.

Dogoterapia

Dogoterapia, jak sama nazwa wskazuje, jest to terapia z udziałem psów. W dogoterapii używa się specjalnie wyszkolonych, odpowiednich, przeznaczonych do zooterapii ras, u których występują cechy istotne dla prowadzenia zajęć. Ważne, aby pies był przewidywany, posłuszny i rozumny, a także dobrze czuł się w obecności ludzi. Najczęściej w dogoterapii wykorzystuje się golden retrievery i labradory, niezwykle łagodne i łatwe w szkoleniu. Jednak w dogoterapii uczestniczyć może praktycznie każdy, odpowiednio przeszkolony pies, wyjątkiem są tutaj jedynie rasy psów bojowych ze względu na genetyczne uwarunkowanie skłonności do zachowań agresywnych.

Dogoterapia jest przeznaczona zarówno dla dzieci, jak i osób dorosłych. Główną zaletą wykorzystania psów w tego rodzaju terapii jest ich wrażliwość na bodźce, dzięki czemu potrafią wyczuć zmianę rytmu serca czy zapachu skóry, a w konsekwencji mogą sygnalizować m.in. zbliżające się ataki padaczki czy cukrzycy. Co więcej, psy bardzo szybko budują więzi emocjonalne z ludźmi, dlatego dogoterapia jest polecana osobom z zaburzeniami emocjonalnymi i psychicznymi.

Felinoterapia

W felinoterapii wykorzystuje się jako terapeutów koty. Ta forma zooterapii zakłada, że podstawą do poprawy zdrowia psychicznego i fizycznego człowieka jest sam kontakt ze zwierzęciem. Jest to metoda alternatywna dla dogoterapii, przeznaczona dla osób bojących się psów lub na nie uczulonych. Mimo iż w Polsce felinoterapia jest mało popularna, w innych krajach jest stosowana na szeroką skalę, głównie ze względu na spokojniejszy charakter kotów w porównaniu do innych zwierząt. Dla niektórych pacjentów psy są zbyt energiczne i absorbujące, natomiast koty są w stanie zaoferować dużo spokojniejsza interakcję.

W przeciwieństwie do psów koty nie wymagają tresury. Ich naturalne zachowanie samo w sobie nie tylko pobudza do aktywności, ale działa kojąco na psychikę człowieka, zwiększając tym samym radość życia. Dodatkowo zabawa z kotem uczy dzieci empatii, odczytywania sygnałów niewerbalnych i reagowania na nie. Również w przypadku kontaktu z kotem wydzielane są poprawiające nastrój endorfiny.

Koty wykorzystywane w terapii grupowej często stają się płaszczyzną dialogu zarówno pomiędzy uczestnikami grupy, jak i między pacjentem a terapeutą. Zwykle stosuje się felinoterapię w leczeniu osób z zespołem Downa, Aspergera, ADHD czy autyzmem, a także cierpiących na niepełnosprawność ruchową bądź umysłową.

Hipoterapia

W znaczeniu stricte związanym z zooterapią, hipoterapia jest sposobem leczenia z wykorzystaniem koni. Jednak w Polsce pojęcia tego używa się w odniesieniu do wszelkich form przywracania zdrowia i aktywności fizycznej przy udziale tego zwierzęcia (a więc również jazdy konnej).

Można wyróżnić trzy zasadnicze formy hipoterapii:

• Terapia z koniem - podobnie jak w przypadku innych form zooterapii, polega na nawiązaniu kontaktu ze zwierzęciem i interakcji, pomaga poprawić komunikację między pacjentem a światem zewnętrznym. W tej formie jazda konna może, ale niekoniecznie musi wystąpić.
• Psychopedagogiczna jazda konna - zajęcia prowadzone głównie przez pedagogów i psychologów, mające na celu poprawienie sprawności intelektualnej, poznawczej, fizycznej i emocjonalnej. Polega na jeździe konnej, w trakcie której podejmowane są działania edukacyjne.
• Fizjoterapia na koniu - jest elementem uzupełniającym fizjoterapię i rehabilitację, tego typu zajęcia prowadzi zwykle wykwalifikowany fizjoterapeuta. Ta forma hipoterapii ma na celu przywrócenie sprawności fizycznej dzięki leczniczej gimnastyce wykonywanej na poruszającym się stępem koniu.

Z hipoterapii korzystają przede wszystkim osoby z upośledzeniami umysłowymi i zaburzeniami rozwoju, a także te posiadające uszkodzony wzrok czy słuch. Ten rodzaj terapii zalecany jest również osobom niepełnosprawnym fizycznie, po chorobach lub wypadkach, które trwale lub czasowo pozbawiły je sprawności.

Hipoterapia ma na celu głównie stymulację psychoruchową - poprawę koordynacji wzrokowej oraz ruchowej, orientacji przestrzennej i zdolności koncentracji. Dzięki zwiększeniu możliwości lokomocyjnych, pozwala również przywrócić poczucie własnej wartości osobom z ograniczonymi możliwościami samodzielnego poruszania się.

Delfinoterapia

Przyjazny stosunek delfinów do ludzi był obserwowany już w starożytności podczas połowów ryb oraz w przypadkach, kiedy delfiny ratowały człowieka przed utonięciem. Jednak terapię z udziałem tych zwierząt zaczęto wykorzystywać dopiero w 1978 roku dzięki amerykańskiemu neuropsychiatrze Davidowi Nathansonowi, który podczas nauki mówienia 2,5-letniego chłopca dotkniętego zespołem Downa odkrył, że jego pacjent odnosi dużo lepsze rezultaty podczas kontaktu z delfinem na basenie niż w klasie przeznaczonej do nauki.

Współczesna delfinoterapia przebiega znacznie mniej spontanicznie, towarzyszy jej bowiem cale grono wykwalifikowanych specjalistów - fizjoterapeutów, lekarzy, treserów. Zajęcia odbywają się głównie w wodzie, co dodatkowo ułatwia ćwiczenia i wzmacnia działanie terapii. Zwykle polegają one na pływaniu i zabawie z delfinem - „inność” tego zwierzęcia powoduje, że staje się ono dodatkową atrakcją często długotrwałej i żmudnej rehabilitacji.

Onoterapia i alpakoterapia

Onoterapia jest rodzajem zooterapii zbliżonym to tej z udziałem koni. Jednak skupia się ona głównie na samej interakcji z osłem - kontakcie fizycznym, dotyku czy karmieniu. Ten rodzaj terapii pozwala rozwinąć przede wszystkim sferę emocjonalną i poznawczą pacjenta.

Alpakoterapia jest natomiast rodzajem terapii z udziałem alpak, przyjaznych i łagodnych zwierząt, budową przypominających lamy lub bardziej nam znane owce. Terapia pomaga rozwinąć motorykę i wspomóc aktywność ruchową. Działa również pozytywnie na sferę emocjonalną pacjentów - poprawia samopoczucie, uczy pozytywnych reakcji i pozytywnie wpływa na poczucie własnej wartości.

Korzyści wynikające z zooterapii

Kontakt ze zwierzęciem przynosi wiele korzyści zdrowotnych nie tylko wtedy, kiedy jest elementem profesjonalnej terapii, ale również gdy posiadamy własnego pupila w domu. Jednak w przypadku poważnych schorzeń czy niepełnosprawności rekomendowane jest korzystanie z profesjonalnej terapii z udziałem specjalistów i odpowiednio wytresowanych zwierząt.

Korzyści fizyczne

Dzięki zooterapii u pacjentów znacznie poprawia się motoryka - koordynacja ruchowa oraz zdolność utrzymania równowagi. Zwiększona aktywność fizyczna pozytywnie wpływa także na ogólną sprawność pacjentów. Osoby poruszające się na wózku inwalidzkim radzą sobie z nim zdecydowanie lepiej.

Korzyści psychiczne

Zooterapia przynosi wiele korzyści, jeżeli chodzi o psychikę pacjentów - pozwala im się zrelaksować, a co za tym idzie, zmniejszyć poziom stresu i napięcia. Kontakt ze zwierzętami zmniejsza poczucie osamotnienia, a dzięki temu rozwijają się również możliwości wyrażania myśli i uczuć, a także zdolność słuchania i koncentracji, co z kolei znacząco wpływa na poczucie własnej wartości osób chorych lub niepełnosprawnych.

Korzyści motywacyjne

Dzięki poprawie samooceny i możliwości werbalnych wzrasta chęć walki o własne zdrowie, co sprawia, że pacjenci zyskują nową motywację do ćwiczeń. Za sprawą rozwijających się kompetencji społecznych zwiększa się także motywacja do nawiązywania kontaktów międzyludzkich (zarówno z członkami grupy, jak i terapeutami) i uczestnictwa w organizowanych wspólnie wydarzeniach.

Korzyści edukacyjne

Kontakt ze zwierzęciem ma również wymiar edukacyjny, pozytywnie wpływa na rozwój postrzegania przestrzennego: kształtów, kolorów, wielkości, a także konsystencji - pacjenci uczą się rozpoznawać, że coś jest miękkie lub twarde, mokre, suche, przyjemne w dotyku lub nie. Wszystko to oddziałuje na poprawę pamięci oraz rozwija zasób znanych pojęć (oraz oczywiście zasób słownictwa).

Autor: Małgorzata Nowak