Źródła witaminy A
Witamina A (retinol) jest jedną z czterech witamin (A, D, E i K) rozpuszczalnych w tłuszczach. Pod względem chemicznym jest nienasyconym alkoholem, należącym do pochodnych β-jononu. Retinol w większości magazynowany jest w komórkach Browicza - Kupffera wątroby, w postaci estru z kwasem palmitynowym.
Ester ten ulega hydrolizie, na skutek której witamina A w postaci wolnej zostaje uwolniona do krwioobiegu. Retinol we krwi występuje w stężeniu 1300 j.m./l, w dużej części związany z białkami. Wydalanie odbywa się przez nerki i przewód pokarmowy, głównie w postaci połączeń witaminy z kwasem glukuronowym.
Działanie
Witamina A wpływa korzystnie na proces wzrostu fibroblastów, przez co ma znaczny udział w podziałach komórkowych. Pełni funkcję czynnika wzrostu, warunkuje prawidłowy rozwój komórek rozrodczych oraz proliferację komórek nabłonka. Poprzez wpływ na tworzenie się nowych komórek i tkanek przyczynia się także do ich regeneracji.
Odgrywa także istotną rolę w gospodarce hormonalnej organizmu. Hamuje bowiem wydzielanie tyreotropiny (TSH) z przysadki mózgowej, co w konsekwencji prowadzi do zmniejszenia wydzielania tyroksyny (T4), hormonu tarczycy. Zmniejsza także wrażliwość tkanek na działanie tyroksyny. Działanie to wykorzystywane jest w leczeniu nadczynności gruczołu tarczowego.
Retinal, czyli witamina A w postaci trans-aldehydu jest składnikiem czerwieni wzrokowej (rodopsyny), światłoczułego barwnika pręcików. Światło powoduje rozkład rodopsyny do trans-retinolu oraz opsyny. Produkty pośrednie tego procesu (prelumirodopsyna, lumirodopsyna) pełnią rolę neurotransmiterów. Przekazują one bodźce wzrokowe do ośrodka wzrokowego.
Źródła witaminy A
Retinol występuje przede wszystkim w produktach pochodzenia zwierzęcego. W największej ilości znajduje się w wątrobie. Bogatym jego źródłem jest także mleko i jaja (głównie żółtko). Kobiece mleko ma dwukrotnie większą zawartość witaminy A od mleka krowiego. Mleko w proszku natomiast zawiera jedynie niewielkie ilości tej witaminy. W związku z tym niemowlęta karmione mlekiem w proszku powinny otrzymywać dodatkowo preparaty witaminy A. Retinol występuje również w znacznych ilościach w maśle, jednak smalec i tłuszcze roślinne nie mają go w swoim składzie.
Człowiek witaminę A przyjmuje głównie w postaci prowitaminy A (głównie β-karotenu), która jest bardziej rozpowszechniona w przyrodzie, szczególnie w roślinach. Występuje między innymi w marchwi, owocach cytrusowych i zielonych warzywach (szpinak!). Dobrym jej źródłem jest także czerwona papryka, pomidory i morele. W organizmie (głównie w ścianie jelit i wątrobie) jedna cząsteczka β-karotenu ulega podziałowi na dwie cząsteczki witaminy A.
Zobacz również:
Zapotrzebowanie
Dzienne zapotrzebowanie na witaminę A wynosi ok. 5000-7000 j.m. Jednostki międzynarodowe określają aktywność retinolu. 1 j.m. oznacza biologiczną aktywność 0,3 µg witaminy A, 0,34 µg octanu witaminy A lub 0,6 µg prowitaminy A. Aktywność ta jest wyznaczana w badaniach na szczurach. Do określenia zawartości witaminy A są również wykorzystywane jednostki wagowe (mg) oraz tzw. ekwiwalenty retinolu, gdzie: 1 ekwiwalent retinolu jest równoważny 1 mg retinolu i 6 µg β-karotenu lub 12 µg innych prowitamin A (np. α-karotenu, γ-karotenu, kryptoksantyny).
Zapotrzebowanie na witaminę A jest większe w okresie ciąży oraz karmienia piersią. Nadmierna suplementacja w czasie ciąży może jednak działać teratogennie i prowadzić do uszkodzenia płodu. Większe spożycie produktów bogatych w retinol i β-karoten jest również niezbędne w przypadku schorzeń przebiegających z upośledzonym wchłanianiem witaminy A, takich jak uszkodzenie wątroby (marskość lub zapalenie wątroby, choroby dróg żółciowych) czy zaburzenie wchłaniania tłuszczów.
Hipowitaminoza (niedobór witaminy A)
Niedobór witaminy A objawia się niedowidzeniem w warunkach słabego oświetlenia (tzw. ślepota zmierzchowa, kurza ślepota), co jest związane z brakiem rodopsyny. Znaczna hipowitaminoza A może prowadzić z kolei do zrogowacenia rogówki (kseroftalmii), jej owrzodzeń, a nawet rozpadu. Rogowacenie obejmuje również inne nabłonki, między innymi dróg oddechowych, co zwiększa ryzyko stanów zapalnych oraz przewodu pokarmowego, co objawia się biegunkami, zaburzeniami w wydzielaniu soków trawiennych i śliny. Zmiany w błonie śluzowej dróg moczowych mogą być z kolei przyczyną kamicy nerkowej. Rogowacieją również nabłonki mieszków włosowych, a gruczoły łojowe zanikają.
Na skutek niedoboru retinolu mogą wystąpić także porowatość kości oraz zanik miazgi zębowej i zębiny. Nadmierny rozrost kości czaszki może z kolei wywoływać ucisk na nerwy czaszkowe zaburzając funkcjonowanie układu nerwowego. Upośledzone zostają także funkcje rozrodcze, trudniej przebiega proces gojenia. W wyniku niedoboru witaminy A może również dojść do uszkodzenia ucha wewnętrznego.
Objawy hipowitaminozy A pojawiają się na ogół dopiero po kilku miesiącach braku retinolu w pożywieniu. Jest to związane z dużymi zapasami witaminy w wątrobie.
Hiperwitaminoza (nadmiar witaminy A)
Początkowymi objawami nadmiaru witaminy A w organizmie są drażliwość, zmniejszony apetyt i swędzenie. Następnie pojawiają się zmęczenie, wypadanie włosów i bóle kostne. Wystąpić może także hepatosplenomegalia (powiększenie wątroby i śledziony), a nawet zaburzenia neurologiczne i zwiększenie ciśnienia wewnątrzczaszkowego.
Opisane są również przypadki ostrych zatruć witaminą A. Występują one po podaniu dawek wynoszących ok. 1 000 000 j.m. i objawiają się bólami głowy, wymiotami i zwiększonym ciśnieniem wewnątrzczaszkowym. Dolegliwości znikają po odstawieniu witaminy.
Doprowadzenie do hiperwitaminozy A nie jest możliwe w przypadku przedawkowania β-karotenu. Jego przekształcanie się w retinol zależy bowiem od aktualnego zapotrzebowania organizmu na ten związek. Przy spożywaniu nadmiaru β-karotenu może jednak wystąpić żółte zabarwienie skóry.
Preparaty witaminowe
W lecznictwie dostępna jest zarówno naturalna jak i syntetyczna witamina A (trans-akseroftol). Preparaty farmaceutyczne mogą również zawierać estry witaminy z kwasem octowym lub palmitynowym, które charakteryzują się większą trwałością. Witamina A stosowana jest do wewnątrz w formie roztworów olejowych i wodnych. Może być także podawana domięśniowo (roztwory olejowe) oraz miejscowo (maści, krople do oczu).
Wskazaniem do stosowania preparatów zawierających witaminę A są przede wszystkim przypadki hipowitaminozy. Ponadto retinol, jako czynnik wzrostowy podawany jest niemowlętom, kobietom karmiącym oraz profilaktycznie w trakcie ciąży. Suplementacji wymagają również osoby z zaburzeniami wchłaniania i magazynowania witaminy A. Częstą przyczyną stosowania retinolu są również powierzchowne uszkodzenia tkanek, np. oparzenia, odmrożenia. Może być też stosowany pomocniczo w leczeniu łuszczycy, nadczynności tarczycy, owrzodzeń rogówki czy zapaleniu spojówek. Choć działanie witaminy A w kamicy nerkowej oraz stanach zapalnych błon śluzowych, oskrzeli i innych narządów nie jest udowodniony, jej preparaty są podawane w przypadku powyższych schorzeń.
Źródła:
Gertig H., Przysławski J.: Bromatologia. Zarys nauki o żywności i żywieniu. PZWL, Warszawa 2007,
Janiec W.: Farmakodynamika. Podręcznik dla studentów farmacji. PZWL, Warszawa 2008,
Kostowski W., Herman Z. S.: Farmakologia. Podstawy farmakoterapii. PZWL, Warszawa 2010.
Autor: Marta Grochowska
Komentarze do: Źródła witaminy A