Żywieniowe uwarunkowania rozwoju chorób dietozależnych

Sposób żywienia ma ogromny wpływ na stan naszego zdrowia. Jako jeden z czynników środowiskowych odgrywa znaczącą rolę w rozwoju wielu chorób, zwłaszcza tzw. chorób cywilizacyjnych. Do grupy tej należą schorzenia, których główną przyczyną jest niewłaściwy tryb życia.

Wśród nich można wymienić choroby bezpośrednio związane z rozwojem technologicznym, rozwojem lecznictwa i produkcji, pracą zawodową, jak i lekkie zaburzenia związane np. ze zmianą strefy czasowej lub klimatycznej. Najważniejszą grupą chorób cywilizacyjnych są jednak schorzenia metaboliczne, które stanowią najczęstszą przyczynę śmierci, a wynikają z nieodpowiedniego stylu życia, w tym diety. Należą do nich choroby układu krążenia (miażdżyca, nadciśnienie tętnicze, udar mózgu), niektóre choroby nowotworowe (rak żołądka, jelita grubego, prostaty, sutka) oraz cukrzyca insulinoniezależna (typu II). Czynnikami dietetycznymi mającymi wpływ na rozwój chorób cywilizacyjnymi są między innymi nadmiar tłuszczów pokarmowych lub białka oraz mała podaż węglowodanów złożonych, błonnika i substancji antyoksydacyjnych.

BIAŁKO

Nadmiar białka w diecie może powodować zaburzenia metaboliczne prowadzące nawet do zakwaszenia organizmu. Skutkiem dostarczania zbyt dużych ilości tego składnika odżywczego może skutkować również odwapnieniem kości i osteoporozą. Jeśli spożywane białko jest w dużej mierze pochodzenia zwierzęcego to dodatkowym problemem jest na ogół zbyt duża ilość tłuszczu, która przyczynia się do problemów z utrzymaniem prawidłowej masy ciała. Efektem takiej diety jest zwiększony poziom cholesterolu, a co za tym idzie ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego i niektórych nowotworów.

Jednak nie każdy rodzaj białka wpływa niekorzystnie na poziom cholesterolu. Na przykład białko obecne w nasionach roślin strączkowych, szczególnie soi, wykazuje działanie hipocholesterolemiczne. Zwiększenie ilości spożywanego białka sojowego zmniejsza stężenie cholesterolu (zwłaszcza tzw. „złego cholesterolu” - frakcji LDL) i triacylogliceroli we krwi. Przyczyną tego działania jest najprawdopodobniej stosunkowo duża zawartość argininy, a mała lizyny i metioniny w białku soi. Liczne badania wskazują także, że niezależnym czynnikiem rozwoju miażdżycy i chorób układu krążenia jest homocysteina.

TŁUSZCZE

W ostatnich latach zaobserwowano znaczny wzrost udziału tłuszczu pokarmowego w diecie. To z kolei przyczyniło się do coraz większego problemu otyłości w wielu społeczeństwach krajów rozwiniętych. Obecne w tłuszczach zwierzęcych nasycone kwasy tłuszczowe w znacznym stopniu zwiększają ryzyko rozwoju zmian miażdżycowych, choroby niedokrwiennej serca oraz niektórych nowotworów. Nie bez znaczenia jest również ilość cholesterolu pokarmowego w codziennym jadłospisie. Oczywiście nie każdy rodzaj tłuszczu jest szkodliwy. Wielonienasycone kwasy tłuszczowe (zwłaszcza omega-3) wpływają bowiem korzystnie na profil lipidowy. Ponadto obniżają ciśnienie tętnicze krwi i działają przeciwzakrzepowo. Ich źródłem są między innymi: olej lniany, oleje rybne i niskoerukowy olej rzepakowy.

Zobacz również:

WĘGLOWODANY

Jednym z podstawowych elementów profilaktyki zdrowotnej jest ograniczenie spożycia węglowodanów, zwłaszcza cukru i przetworów cukierniczych. Pokarmy bogate w cukier wywołują gwałtowny wzrost poziomu glukozy we krwi, przyczyniają się do rozwoju otyłości i chorób sercowo-naczyniowych. Nadmiar węglowodanów jest także jednym z czynników przyczyniających się do zwiększenia stężenia triacylogliceroli we krwi. Ponadto w dłuższej perspektywie prowadzi do wystąpienia oporności na insuliny, zaburzenia tolerancji glukozy i ostatecznie cukrzycy insulinoniezależnej. Pozytywny wpływ na zdrowie mają natomiast oligosacharydy, szczególnie z rodziny rafinozy.

Stymulują one rozwój bifidobakterii w okrężnicy, zapobiegają zaparciom i biegunkom oraz obniżają poziom cholesterolu we krwi. Ponadto zwiększają przyswajanie witamin z grupy B, wapnia oraz zwiększają tolerancję laktozy. Ich dobroczynne działanie związane jest również ze zmniejszaniem ryzyka chorób nowotworowych dotyczących końcowego odcinka przewodu pokarmowego. Wspomagać profilaktykę i leczenie chorób metabolicznych może również skrobia. Ten obecny w produktach roślinnych cukier ulega przemianom w organizmie do glukozy. Jednak niewielka jego część (ok. 10%) niestrawiona dociera do jelita grubego, gdzie zwiększa objętość mas kałowych oraz nasila ruchy perystaltyczne. Natomiast poprzez absorpcję kwasów tłuszczowych zmniejsza stężenie cholesterolu i triacylogliceroli we krwi.

BŁONNIK POKARMOWY

Głównymi źródłami włókna pokarmowego są: otręby, pieczywo pełnoziarniste, warzywa, owoce i nasiona roślin strączkowych. Zwiększony udział tego składnika w diecie ma bardzo pozytywny wpływ na funkcjonowanie przewodu pokarmowego. Błonnik nie ulega trawieniu i jest wydalany wraz z kałem w postaci niezmienionej. Wcześniej jednak w jelicie chłonie wodę, zwiększając w ten sposób objętość treści pokarmowej i nasilając czynności perystaltyczne. Błonnik wykazuje również zdolność do wiązania kwasów żółciowych, kwasu solnego w żołądku i cholesterolu. Dieta wysokobłonnikowa zalecana jest zatem w profilaktyce choroby wrzodowej, miażdżycy, cukrzycy, otyłości, chorób serca i układu krążenia oraz nowotworów jelita grubego.

WITAMINY ANTYOKSYDACYJNE

Do substancji charakteryzujących się właściwościami przeciwutleniającymi należą: witamina A, E, C oraz karotenoidy. Związki te dzięki swoim właściwościom chronią przed szkodliwym działaniem wolnych rodników i nadtlenków lipidowych. Witamina E (tokoferol) zapobiega oksydacji lipoprotein frakcji LDL, a tym samym tworzeniu ognisk ateromatycznych w ścianach naczyń tętniczych. Ponadto aktywuje układy enzymatyczne, wpływa na układ czrwonokrwinkowy i działa przeciwkrzepliwie.

Witamina C (kwas askorbinowy) natomiast wzmacnia naczynia krwionośne, stymuluje syntezę kolagenu, zwiększa wchłanianie żelaza. Jej właściwości antyoksydacyjne zapobiegają niepożądanym reakcjom wolnorodnikowym oraz chronią cholesterol LDL przed utlenieniem. Karotenoidy (w tym beta-karoten) i witamina A dzięki aktywności przeciwutleniającej zmniejszają ryzyko chorób nowotworowych. Cennymi substancjami obecnymi w produktach pochodzenia roślinnego, które cechują się właściwościami antyoksydacyjnymi są także flawonoidy, antyoksydanty, ksantofil, likopen, proantocyjanidyny oraz kwasy fenolowe. Ich aktywność jest często większa niż karotenoidów i tokoferoli.

Wydaje się, że oddziaływanie składników diety na rozwój chorób cywilizacyjnych jest bardzo różnorodny. Jednak na wystąpienie poszczególnych schorzeń niektóre elementy diety mają bardziej znaczący wpływ. I tak dla ograniczenia ryzyka rozwoju chorób układu krążenia największe znaczenie ma zwiększone spożycie kwasu linolowego, olejów rybnych, warzyw, owoców (zwłaszcza jagodowych) i potasu. Ograniczona powinna być natomiast podaż alkoholu, nasyconych kwasów tłuszczowych oraz soli. Ryzyko cukrzycy typu drugiego zmniejsza przede wszystkim redukcja masy ciała w przypadku osób zmagających się z nadwagą i otyłością. W profilaktyce chorób nowotworowych największe znaczenie ma z kolei regularna aktywność fizyczna oraz zwiększenie udziału w diecie warzyw, owoców i błonnika pokarmowego.

Żródła:
Gertig H., Przysławski J.: Bromatologia. Zarys nauki o żywności i żywieniu. PZWL, Warszawa 2007.

Autor: Marta Grochowska